VETERINARSKA FARMAKOLOGIJA: ESENCIJALNI LIJEKOVI ZA KORIŠTENJE U VETERINARSKOJ MEDICINI

Prema Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji (WHO) esencijalni lijekovi su oni lijekovi koji zadovoljavaju prioritetne zdravstvene potrebe. Izabrani su na osnovu prevalence oboljenja i značaja za javno zdravlje, podacima o njihovoj efikasnosti i sigurnosti te isplativosti (što je u veterinarskoj medicini od naročitog značaja). Ovi lijekovi se rijetko mogu zamijeniti drugim lijekovima i njihov nedostatak može diskreditirati javno zdravlje/zdravlje životinja i njihovu dobrobit. U veterinarskoj medicini sastavljene su esencijalne liste za tri vrste domaćih životinja a to su Lista esencijalnih lijekova za mačke i pse koju je sastavila Svjetska asocijacija veterinara za male životinje (WSAVA) i Lista lijekova esencijalnih za tretiranje ekvida koju je sastavila Regulatorna komisija EU. Također Svjetska asocijacija veterinara (WVA) je u januaru 2021. godine pokrenula program kreiranja prve liste esencijalnih lijekova za korištenje u stočarskoj proizvodnji kao što su goveda, svinje i peradi. Animalni produkti su nezaobilazan dio u ishrani milijardi ljudi i veterinari su odgovorni da ovi produkti budu sigurni za upotrebu.  

KUĆNI LJUBIMCI

TIP LIJEKA ESENCIJALNA LISTA DODATNO

ANESTETICI, ANALGETICI, SEDATIVI I LIJEKOVI ZA HITNE SLUČAJEVE

Kiseonik, agonisti alfa-2 adrenergičnih receptora (ksilazin, medetomidin ili deksmedetomidin), antagonisti alfa-2 adrenergičnih receptora (johimbin, tolazolin ili atipamezol), antiholinergici (atropin ili glikopirolat), lidokain (lignokain), adrenalin (epinefrin), disocijativni anestetici (ketamin ili tiletamin-zolazepam), benzodiazepini (midazolam ili diazepam), nesteroidni antiinflamatorni lijekovi (NSAID), opioidi (metadon ili buprenorfin), kristaloidne otopine (hipo-, izo- ili hipertonične), kalijum hlorid, kalcijum glukonat 10%, osmotski diuretici (manitol), dekstroza, heparin i vitamin K1.

Inhalatorni anestetici (izofluran i sevofluran), nedisocijativni anestetici (propofol ili alfaksalon), antihistaminici (hidroksizin, hlorfenamin ili difenhidramin), svježa krv, koloidne otopine (albumin, dekstran, želatin i hidroksietil škrob) i lipidne emulzije.

ANTIBIOTICI I ANTIPROTOZOARNI LIJEKOVI

SISTEMSKA APLIKACIJA:
Amoksicilin/klavulanska kiselina, prva generacija cefalosporina (cefaleksin, cefadroksil, cefazolin), klindamicin (linkozamid), amoksicilin, ampicilin, benzilpenicilin, sulfonamid pojačan sa dihidroflorat reduktaza inhibitorom (npr. sulfodiazin/trimetoprim), doksiciklin (tetraciklin), eritromicin ili tilozin (makrolidi), metronidazol (nitromidazol) i enrofloksacin, marbofloksacin, orbifloksacin (fluorokvinoloni).
TOPIKALNA APLIKACIJA:
Fusidinska kiselina, florfenikol, gentamicin ili neomicin (aminoglikozidi), enrofloksacin ili marbofloksacin, polimiksin B, hlorheksidin glukonat, povidon-jodin.

–

ANTIVIROTICI

Pirimidin nukleozidi, famciklovir, zidovudin.

–

ANTIFUNGALNI LIJEKOVI

Azolni antufungalni lijekovi (mikonazol, ekonazol, klotrimazol i enilkonazol) i terbinafin.

Peroralni azolni antfungalni lijekovi (itrokonazol i flukonazol), terbinafin i amfotericin B.

ANTIPARAZITARNI LIJEKOVI

Izoksalozini (alfoksolaner, fluralaner, lotilaner, sarolaner), neonikotinoidi (imidacloprid, nitenpiram, dinotefuran), fenilpirazol (fipronil), piretini i sintetski piretroidi (piretrin, permetrin, deltametrin i flumetrin), makrociklični laktoni (avermektini: ivermektin, selamektin; milbemicini: milbemicin, moksidektin), izokvinoloni (prazikvantel i epsiprantel), tetrahidropirimidini (oksantel i pirantel).

LIJEKOVI ZA KARDIORESPIRATORNI I RENALNI SISTEM

Diuretici petlje (furosemid ili torsemid), inodilator (pimobendan), selektivni blokatori kalcijumovih kanla (amlodipin), inhibitori angiotenzin konvertujućeg enzima (ACE) (enalapril, benazepril, kaptopril), antagonisti aldosterona (spironolakton).

Antagonisti β-adrenergičnih receptora ili β-blokatori (propranolol, atenolol ili esmolol), kardijačni selektivni blokatori kalcijumovih kanala (verapamil ili diltiazem), kardijačni glikozidi (digoksin), blokatori natrijumovih kanala (lidokain/lignokain ili prokainamid), salbutamol i flutikazon.

LIJEKOVI ZA ENDOKRINOLOŠKE POREMEĆAJE

Insulin (kratkog, srednje dugog i dugog djelovanja), inhibitori sinteze steroidnih hormona, glukokortikoidi, mineralokortikoidi/kortikosteroidi sa mineralokortikoidnim efektom, sintetički tiroksin
Analog vazopresina (dezmopresin), simpatomimetički agenti, hidroksilirani metaboliti estradiola i estrona.

LIJEKOVI ZA GASTROINTESTINALNI SISTEM

Antiulcerni lijekovi: antagonisti histaminskih receptora (rantidin ili famotidin), sukralfat ili inhibitori protonske pumpe (omeprazol); emetički agenti (apomorfin ili ksilazin); antiemetički lijekovi: antagonisti D2- dopaminergičkih i 4-HT3 serotoninergičkih receptora (metoklopramid i ondansetron) ili neurokinin-1 receptor antagonist (maropitant); imunomodulatorna terapija sa glukokortikoidima (prednisolon), laktuloza, aktivni ugalj.
–

LIJEKOVI ZA NEUROLOŠKI SISTEM

Glukokortikoidi (deksametazon IV, prednisolon PO), antiepileptični lijekovi (fenobarbital/fenobarbiton IV, PO; pentobarbital IV; diazepam IV), tiamin, osmotski diuretik (manitol) i dekstroza.

Antiepileptični lijekovi (imepitoin, kalijum bromid, levetiracetam, gabapentin).

LIJEKOVI ZA OFTALMOLOŠKU PRIMJENU

Glukokortikoidi (deksametazon fosftat, topikalna primjena), nesteroidni antiinflamatorici (flurbiprofen, diklofenak, ketorolal; topikalna primjena), imunosupresivni/imunomodulatorni lijekovi (ciklosporin i takrolimus; topikalna primjena), midrijatici i cikloplegici (tropikamid i atropin; topikalna primjena), lokalni anestetici (proparakain, tetrakain; topikalna primjena), analozi prostaglandina (latanoprost), inhibitori karbonske anhidraze (dorzalomid; topikalna primjena) i hiperosmotski agenti (manitol).

Agonisti holinergičkih receptora/direktni parasimpatomimetici (pilokarpin) i inhibitori proteinaza (EDTA, N-acetilcistein i tetraciklini).

LIJEKOVI ZA ONKOLOŠKE BOLESTI

Alkilirajući agenti (ciklofosfoamid, hlorambucil, lomustin, melfalan), antitumorni antibiotici (doksorubicin), vinka alkaloidi (vinkristin, vinblastin), platinasti agenti (karboplatin), kortikosteroidi (prednisolon).

Inhibitori tirozin kinaze (toceranib, mastinib, imatinib), interferoni (omega interferon), nitrourea (lomustin), ostali vinka alkaloidi (vinoreblin) i hidroksiurea.

IMUNOMODULATORNI LIJEKOVI

Imunosupresivni lijekovi (azatioprin, ciklosporin), glukokortikoidi (prednison, prednisolon i deksametazon).

Takrolimus

LIJEKOVI ZA PROVOĐENJE EUTANAZIJE

Barbiturati (tiopental ili pentobarbital) i kalijum hlorid.

–

LIJEKOVI ZA REPRODUKTIVNI SISTEM

Gonadotropni-otpuštajući hormon (GnRH)- deslorelin, antiprogestageni (aglepriston), apoaminski agonisti (kabergolin), oksitocin i kalcijum glukonat.

Antiandrogeni (osateron acetat, delmadinon acetat/finasterid/flutamid) i glukokortikoidi (deksametazon).

KONJI

TIP LIJEKA ESENCIJALNA LISTA

ANESTETICI, ANALGETICI I OSTALE SUPSTANCE POVEZANE SA ANESTEZIJOM

SEDATIVI I PREMEDIKACIJA (I ANTAGONISTI):
Acepromazin, atipamezol, diazepam, flumazenil, midazolam, nalokson, propofol, sarmazenil, tiletamin i zolazepam.
HIPOTENZIVI ILI RESPIRATORNI STIMULATORI TOKOM ANESTEZIJE:
Dobutamin, dopamin, eferdin, glikopirolat i noradrenalin.
ANALGEZIJA:
Buprenorfin, fentanil, morfin i petidin.
MIŠIĆNI RELAKSANSI I POVEZANE SUPSTANCE:
Atrakurij, edrofonium i guaifenesin.
INHALATORNI ANESTETICI:
Sevofluran.
LOKALNI ANESTETICI:
Bupivakain, oksibuprokain i prilokain.

ANTIINFLAMATORICI

KORTIKOSTEROIDI:
Triamkinolon acetonid i flumetazon.
ANTI-ENDOTOKSINI:
Pentoksifilin i polimiksin B.

ANTIMIKROBNI LIJEKOVI

Tikarcilin (Klebsiella ssp. infekcije); azitromicin i rimfampicin (Rhodococcus equi infekcije) i amikacin (septički artritis); izometamidium i pirmetamin (ekvini protozoarni mijeloencefalitis); grizeofulvin, ketokonazol, mikonazol i nistatin (antifungalni lijekovi)..

LIJEKOVI ZA KARDIORESPIRATORNI SISTEM

KARDIOVASKULARNI SISTEM:
Amiodaron, alopurinol, vazopresin, digoksin, kinidin sulfat i kinidin glukonat, prokainamid i propranolol.
RESPIRATORNI SISTEM:
Ambroksol, budesonid, flutikazon, ipratropium bromid i oksimetazolin.

LIJEKOVI ZA GASTROINTESTINALNI SISTEM

Betanehol, kodein, loperamid, dioktil natrijum sulfosukcinat, fenoksibenzamin, rantidin, sukralfat, metoklopramid, propantelin bromid.

ANTIKONVULZIVI I RABDOMIOLITICI

Fentoin i pirimidon; dantrolen natrijum.

LIJEKOVI ZA OFTALMOLOŠKU PRIMJENU

Okularni ulceri: aciklovir i idoksuridin.
Glaukom: fenilefrin, tropikamid, dorzolamid, latanoprost, timolol maleat, ciklosporin A, ketorolak, ofloksacin, flourescin, Rose Bengal i hidroksipropil metilceluloza.

OSTALI

Karbamzepin, ciprohepatidin, gabapentin, domperidon, hidroksietil-škrob, imipramin, tireotropin-otpuštajući hormon, barium sulfat, ioheksol i iopamidol.

PREŽIVARI

Zbog nepostojanja esencijalne liste lijekova koji se koriste za terapiranje preživara u nastavku se nalaze lijekovi koji se najčešće koriste prvenstveno kod goveda (mogu se koristiti i kod malih preživara, naročito antimikrobni lijekovi).

TIP LIJEKA LISTA

ANESTETICI, ANALGETICI I SEDATIVI

ANESTETICI (INJEKCIONI) I SEDATIVI:
α-2 agonisti: ksilazin, detomidin, metedomidin, romfidin.
Benzodiazepini: diazepam, midazolam i zolazepam.
Disocijativni anestetici: ketamin, tiletamin.
Lokalni anestetici: lidokain, bupivakain i mepivakain.
ANALGETICI:
Lokalni anestetici: lidokain, mepivakain, bupivakain.
α-2 agonisti: ksilazin, detomidin i medetomidin (produciraju visceralnu analgeziju).
Opioidi: morfin, meperidin i fentanil (µ-agonisti), buprenorfin (parcijalni µ-agonist) i butorfanol (κ-agonist/µ-antagonist).
NSAID: aspirin, fluniksin meglumin, fenilbutazon, ketoprofen, karprofen, meloksikam i diklofenak.

ANTIMIKROBNI LIJEKOVI

AMINOKUMARIN:
Novobiocin (lokalno tretiranje mastitisa).
AMINOGLIKOZIDI:
Streptomicin, spektinomicin, dihidrostreptomicin, kanamicin, neomicin, gentamicin (tretiranje septikemije, digestivnih, respiratornih i urinarnih oboljenja; gentamicin indiciran kod infekcija sa Pseudomonas aeruginosa).
AMFENIKOLI:
Florfenikol i tiamfenikol (tretiranje respiratornih infekcija).
BICIKLOMICIN:
Bikozamicin (tretiranje digestivnih i respiratornih infekcija goveda).
CEFALOSPORINI:
I GEN.: cefacetril, cefaleksin, cefapirin i cefazolin; II GEN.: cefuriksom
(tretiranje septikemije, respiratornih infekcija i mastitisa);
III GEN.: cefoperazon, ceftiofur i ceftriakson; IV GEN.: cefkvinom
(izrazito važni u veterinarskoj medicini zbog širokog spektra tretiranja oboljenja; koriste se za tretiranje septikemija, respiratornih infekcija i mastitisa).
FUSIDINSKA KISELINA (oftalmološka primjena).
IONOFORI:
Lasalocid, monensin i salinomicin (kontrola kokcidioze)
LINKOZAMIDI:
Pirlimicin, linkomicin (tretiranje pneumonije izazvanih sa mikoplazmama, infektivnog artritisa).
MAKROLIDI:
Eritromicin, gamitromicin, tulatromicin, spiramicin, tilmikozin, tilozin (tretiranje hepatičnih apscesa izazvanih sa Fusobacterium necrophorum i respiratornih infekcija).
PENICILINI:
Benetamin penicilin, benzilpenicilin, nebzatin penicilin, amoksicilin, ampicilin, amoksicilin+klavulanska kiselina, ampicilin+sulbaktam, kloksacilin, dikloksacilin (tretiranje septikemija, respiratornih i infekcija urinarnog trakta).
POLIPEPTIDI I CIKLIČNI POLIPEPTIDI:
Bacitracin (septikemije, kolibaciloza, salmoneloza i urinarne infekcije); kolistin i polimiksin (u širokoj upotrebi protiv infekcija sa Gram-negativnim bakterijama).
KINOLONI:
I GEN.: flumekin, nalidiksinska kiselina i oksolinska kiselina (tretiranje septikemija i infekcija poput kolibaciloze). II GEN.: ciprofloksacin, danofloksacin, enrofloksacin, marbofloksacin (od izuzetne važnosti u veterinarskoj medicini; tretiranje septikemija, respiratornih i enteričnih oboljenja).
SULFONAMIDI:
Sulfahlorpirdazin, sulfadiazin, sulfadimetoksin, sulfadimetoksazol, trimetoprim+sulfonamid (tretiranje širokog spektra oboljenja bakterijskog i protozoarnog porijekla).
STREPTOGRAMINI:
Virdžinijamicin (prevencija nekrotičnog enteritisa- Clostridium perfringens).
TETRACIKLINI:
Hlortetraciklin, doksiciklin, oksitetraciklin i tetraciklin (tretiranje širokog spektra bakterijskih oboljenja- i onih koje izazivaju hlamidije; tretiranje ehrilioze i anaplazmoze).

LIJEKOVI ZA OBOLJENJA RESPIRATORNOG SISTEMA (PRIMARNO BOVINOG RESPIRATORNOG KOMPLEKSA)

Ceftiofur natrijum, ceftiofur kao slobodna kristalinična kiselina, danofloksacin, enrofloksacin, florfenikol, gamitromicin, oksitetraciklin (dugodjelujući), tildipirosin, tilmikozin, tulatromicin.

LIJEKOVI ZA OBOLJENJA REPRODUKTIVNOG TRAKTA

ANTIMIKROBNI LIJEKOVI:
Sistemska terapija (kao preoperativna priprema kod carskog reza ili kastracije);
Intrauterina terapija (kod endometritisa, lijekovi od izbora su penicilini i cefalosporini).
ANTISEPTICI:
Povidon-iodin, hlorheksidin (1%-2%) i hidrogen peroksid (razrijeđen u fiziološkoj otopini 1:4);
Lavaža uterusa (usljed distocije ili u slučajevima metritisa sa toplim fluidima).
HORMONALNA TERAPIJA:
GnRH- stimulira otpuštanje FSH i LH, koristi se za indukciju ovulacije, sinhronizaciji ovulacije i tretiranje folikularnih cisti na jajniku.
FSH i eCG- ovarijalna superstimulacija i tretiranje nekih formi anestrusa.
LH i hCG- indukcija ovulacija i luteinizacije, tretiranje folikularnih cisti.
PROSTAGLANDINI (PGF2α) I ANALOZI:
Indukcija porođaja, sinhronizacija estrusa, endometritis, piometra, mukometra/hidrometra kod koza, indukcija estrusa kao tretman cistične bolesti jajnika.
Oksitocin- pojačavanje kontrakcija uterusa, pospješuje odvajanje placente prvih 24h postpartum, stimulira oslobađanje mlijeka.

LIJEKOVI ZA GASTROINTESTINALNI SISTEM

Betanehol, neostigmin, metoklopramid i atropin; mineralna ulja.

Naredna tabela predstavlja lijekove koje je preporučljivo koristiti kod odraslih krava mliječnog tipa iz razloga što nemaju ili imaju vrlo malu karencu na mliječne proizvode.

TIP LIJEKA LISTA

ANTIINFLAMATORICI

Deksametazon (5-20 mg/životinja, IV ili IM), fluniksin meglumin (1.1-2.2 mg/kg, IV), izoflupredon acetat (10-20 mg/životinja, IM).

ANTIMIKROBNI LIJEKOVI

PNEUMONIJA:
• Ampicilin trihidrat (2.3 mg/kg, IM),
• Ceftiofur natrijum ili hidrohlorid (1.1-2.2 mg/kg, IM ili SC),
• Ceftiofur kao kristalinična slobodna kiselina (6.6 mg/kg, SC na bazi uha),
• Sulfadimetoksin 40% (55 mg/kg),
• Sulfadimetoksin (5g bolus, 55mg/kg, PO).
KERATOKONJUKTIVITIS:
• Oksitetraciklin (4.1 mg/kg, SC).
METRITIS:
• Ceftiofur hidrohlorid (2.2 mg/kg, IM ili SQ),
• Ceftiofur kao kristalinična slobodna kiselina (6.6 mg/kg, SC na bazi uha),
• Oksitetraciklin (2.3 mg/kg, SC ili IV).
OBOLJENJA PAPAKA:
• Ceftiofur natrijum ili hidrohlorid (1.1-2.2 mg/kg, IM ili SC),
• Ceftiofur kao slobodna kristalinična kiselina (6.6 mg/kg, SC na bazi uha),
• Oksitetraciklin (2.3 mg/kg, SC ili IV),
• Sulfadimetoksin (0% (55 mg/kg, IV),
• Sulfadimetoksin (5g bolus, 55mg/kg, PO).
ANTIPARAZITICI:
• Eprinomektin pour-on (1ml/10kg) i
• Moksidektin (pour-on 1ml/10kg).

LIJEKOVI NAMIJENJENI ZA INTRAMAMARNU UPOTREBU

DRY-OFF TERAPIJA:
Cefapirin benzatin, kloksaciklin benzatin, kloksacilin benzatin, penicilin G, ceftiofur hidrohlorid i bizmut subnitrat neantibiotski sisni zatvarač.
MASTITIS:
Amoksiciklin trihidrat, cefapirin natrijum, natrijum kloksacilin, pirlimicin hidrohlorid, ceftiofur hidrohlorid i hetacilin kalijum.

LIJEKOVI ZA METABOLIČKE POREMEĆAJE

PUERPERALNA PAREZA:
Kalcijum glukonat 23%/ boroglukonat (250-500 ml/životinja, sporo IV) i oralni kalcijumovi bolusi (1 bolus/životinja, PO, odmah nakon telenja i zatim nakon 12h).
KETOZA:
Dekstroza 50% (100-500 ml/životinja, IV), propilen glikol (otprilike 300 ml/životinja, PO), deksametazon (5-20 mg/životinja, IV ili IM) i izoflupredon acetat (10-20 mg/životinja, IM).
OTPUŠTANJE MLIJEKA:
Oksitocin (0.5-1 ml/životinja, IV, IM ili SC).

LIJEKOVI ZA REPRODUKTIVNI SISTEM

CISTIČNO OBOLJENJE JAJNIKA:
Gonadorelin acetat (1 ml/životinja, IM) i gonadorelin diacetat tetrahidrat ili gonadorelin hidrohlorid (2 ml/životinja, IM).
LUTEOLIZA:
Dinoprost trometamin (5 ml/životinja, IM) i kloprostenol natrijum (2 ml/životinja, IM).

Izvori:

  1. World Health Organisation (WHO). 2021. WHO model list of essential medicines.
  2. Steagall PV, Pelligand L, Page SW, Bourgeois M, Weese S, Manigot G, Dublin D, Ferreira JP, Guardabassi L. 2020. List of Essential Medicines for Cats and Dogs. The World Small Animal Veterinary Association (WSAVA).
  3. Commission Regulation (EU). 2006 and 2013. Essential Substances for the Treatment of Horses- The Responsibilities of Equine Veterinary Practitioners.
  4. Chase C, Lutz K, McKenzie E, Tibary A. 2017. Blackwell’s Five-Minute Veterinary Consult: Ruminant. John Wiley & Sons Ltd.
  5. World Organisation for Animal Health (WOAH). 2018. List of antimicrobial agents of Veterinary Importance

Napomena: naši članci su isključivo informativnog karaktera te ne mogu ni na kakav način zamijeniti pregled i savjet doktora veterinarske medicine.