PREŽIVARI

sheep, lamb, grassland-7934078.jpg

Preživari (lat. Ruminantia) predstavljaju grupu biljojeda (herbivora), papkara koji taksomonski pripadaju redu Artiodactyla, klasi Mammalia. Podred Ruminantia čini šest familija sa preko 200 vrsta: Antilocapridae, Bovidae, Cervidae, Giraffidae, Moschidae i Tragulidae. Najbrojnija familija su Bovidae koja broji 143 vrste, a u koju spadaju domaći preživari kao što su goveda, ovce i koze. Goveda se često nazivaju velikim preživarima dok ovce i koze malim preživarima. Tokom zadnjih 10 hiljada godina pripitomljeno je 9 vrsta preživara čija današnja populacija u svijetu iznosi preko 3.6 milijardi.

Prema podacima EUROSTAT-a (2019) u zemljama EU se nalazi 77 miliona goveda, 62 miliona ovaca i 12 miliona koza. Na osnovu podataka Agencije za statistiku Bosne i Hercegovine iz 2021. godine ukupan broj goveda iznosi 427 hiljada (od toga 273 hiljada krava i steonih junica), milion i 14 hiljada ovaca (od toga 577 hiljada ovaca za priplod) i 71 hiljada koza. Prema podacima iste agencije iz iste godine ukupna proizvodnja kravljeg mlijeka je bila: 609.625 hiljada litara, ovčijeg mlijeka: 15.283 hiljada litara i kozjeg mlijeka: 5.762 litara. Ukupna proizvodnja vune je 1.399 tona.

Želudac preživara je četverokomoran od kojih su tri komore obložene kutanom sluznicom (predželuci) dok je četvrta komora obložena žljezdanom sluznicom (pravi želudac). Predželuci su zapravo proširenje jednjaka i hrana prvo u njih dospijeva gdje se ona sitni, fermentira i šalje dalje kroz gastrointestinalni trakt. Predželuci su: burag (rumen), mrežavac (reticulum) i listavac (omasum).
Burag zauzima cijelu lijevu stranu abdominalne šupljine. Sadrži veliki broj bakterijskih (amilolitičkih, celulolitičkih, proteolitičkih i metagenih), protozoarnih (cilijarni) i gljivičnih (najmanji broj) mikroorganizama koji pomažu u fermentaciji sastojaka dospjelih putem hrane. U buragu se vrši fermentacija ugljikohidrata, proteina i masti. Niže masne kisline (NMK), koje nastaju kao posljedica fermentacije ugljikohidrata od strane bakterija i u manjoj količini masti (palmitinska, oleinska, linoleinska i i linolna kiselina se najčešće nalaze u hrani), se u najvećoj mjeri resorbiraju u buragu (70-80%), ostatak u listavcu i manja količina u crijevima.

Od NMK najznačajnije su acetatna (70%), propionska (20%) i buterna kiselina (10%). Ove kiseline su glavni izvor energije za preživara. Proteini iz hrane se prerađuju od strane bakterija koje vrše sintezu vlastitih proteina. Jedna od glavnih karakteristika probave kod preživara jeste da da mogu iskorištavati neproteinski azot za sintezu vlastitih proteina. Neproteinski azot (NPN) se dobija iz slobodnih aminokiselina, amina, ureje i peptida.(NPN-jedinjenja). Ova NPN-jedinjenja preuzimaju bakterije buraga koje ih prevode u amonijak, a potom proteine. Visokomliječne krave imaju veliku potrebu za proteinima koje im njihovi mikroorganizmi ne mogu obezbijediti pa im se stoga u hranu (1-1.5% obroka) dodaje ureja.

Mrežavac leži kranijalno između buraga i dijafragme te je zbog svoje blizine srcu i izrazito jake kontraktilnosti od značaja u kliničkoj praksi. Naime, pošto su preživari, naročito goveda, halapljive životinje desi se da prilikom ishrane progutaju određena strana tijela koja često znaju biti oštra (ekseri, trijeska) koja dospijevaju u burag, a potom iz buraga u mrežavac. Usljed njegove jake kontrakcije prilikom procesa probave desi se da strano tijelo probije njegovu stijenku koje potom probija dijafragmu i dospijeva do srca što dovodi do pojave traumatskog retikuloperikarditisa. Pored toga se mogu javiti i retikuloperitonitis usljed izlaska sadržaja u abdominalnu šupljinu.
Na mrežavac se nadovezuje listavac (omasum) koji leži kaudalno u odnosu na mrežavac i lateralno u odnosu na burag smješten između 5. i 7. međurebarnog prostora desne strane abdomena. Sluznica listavca je obložena listovima koji mu povećavaju resorptivnu površinu i gdje se u najvećoj mjeri vrši resoprpcija preostalih NMK i vode.
Sirište ili abomasum je jedini pravi želudac koji je obložen žljezdanom sluznicom, odnosno sadrži ćelije koje proizvode sluz, parijetalne ćelije (koje luče HCl), glavne ćelije (luče pepsinogen) i endokrine ćelije (luče gastrin). Leži ventralno u odnosu na burag na ventralnom abdominalnom zidu. Kod teladi je za vrijeme dojenja mlijeka najveći u odnosu na sve želudčane komore, a tu ulogu postepeno preuzima burag kako tele prelazi na grubu hranu.

Tanka i debela crijeva kod preživara su smještena u desnoj polovici abdominalne šupljine u formaciji koja se naziva crijevna ploča.

Slika 1. Digestivni sistem preživara (desna strana).

PREŽIVANJE (RUMINATIO)

Proces svojstven samo preživarima po kojem su i dobili ime. U prirodnim uvjetima kod divljih preživara veoma je bitna brzina hranjenja zbog velikog broja predatora. U tom periodu ove životinje uzimaju što veću količinu biljne hrane uz minimalno žvakanje u ustima. Nakon što pojedu dovoljne količine odlaze na skrivena mjesta gdje počine proces preživanja. Preživanje predstavlja ponovno vraćanje hrane iz predželudaca (burag) u usnu šupljinu gdje se ona dodatno sitni, natapa pljivačkom i ponovno guta.

Proces prolazi kroz četiri faze:
I. REGURGITATIO – ponovno vraćanje bolusa u usta,
II. REMASTICATIO – ponovno žvakanje,
III. REINSALIVATIO – ponovno natapanje pljuvačkom i
IV. REDEGLUTATIO – ponovno gutanje.

Izvori:

  • Hackmann TJ, Spain JN. 2010. Invited review: Ruminant ecology and evolution: Perspectives useful to ruminant livestock research and production. Journal of Dairy Science; 93 (4).
  • 2022. Livestock population in numbers. https://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/ddn-20220517-2.
  • Agencija za statistiku Bosne i Hercegovine. 2021. Poljoprivreda, okoliš i regionalne statistike: brojno stanje stoke i peradi i stočna proizvodnja u 2020. godini.
  • Šakić V, Katica V i Katica J. 2018. Autohtone vrste domaćih životinja u Bosni i Hercegovini.
  • Underwood WJ, Blauwiekel R, Delano ML, Gillesby R, Mischler SA, Schoell A. 2015. Biology and Diseases of Ruminants (Sheep, Goats, and Cattle). Laboratory Animal Medicine. doi: 10.1016/B978-0-12-409527-4.00015-8.
  • MSD Veterinary Manual. The best first place to go for veterinary information. https://www.msdvetmanual.com/;
  • Sjaastad OV, Sand O, Hove K. 2010. Physiology of Domestic Animals. Second Edition. Scan. Vet. Press.
  • Noakes DE, Parkinson TJ, England CW Gary. 2019. Veterinary Reproduction and Obstetrics. Tenth Edition. Elsevier.