PČELE

”The bee’s life is like a magic well: the more you draw from it, the more it fills with water”
Karl Von Frisch

Velika skupina krilatih insekata koji pripadaju familiji Apidae, a koja uključuje medonosnu ili domaću pčelu, pčele bez bodlje i ostale specifične grupe. Najpoznatija i najraširenija vrsta medonosne pčele je Apis mellifera (zapadna pčela), rasprostranjena u Europi, Americi, Africi i Aziji. Druga vrsta domestificirane medonosne pčele je Apis cerana (istočna pčela) koja je karakteristična za područje jugoistočne Azije. Najznačajniji su polinatori (oprašivači) u prirodi.
Pčelinje društvo je podijeljeno u tri kaste: radilice, trutove i maticu. Tokom ljetnih mjeseci preko 60 hiljada pčela može obitavati u jednoj košnici. Svaka od kasti ima svoje karakteristike, ulogu i odgovornosti.

Pčelinje društvo je podijeljeno u tri kaste: radilice, trutove i maticu. Tokom ljetnih mjeseci preko 60 hiljada pčela može obitavati u jednoj košnici. Svaka od kasti ima svoje karakteristike, ulogu i odgovornosti.
Matica predstavlja glavnu figuru u košnici. Ona je razlog opstanka i održavanja košnice i predstavlja jedinu pčelu bez koje ostatak kolonije ne može preživjeti. Najveća je pčela u košnici i jedina je pčela sa potpuno razvijenim jajnicima. Glavne uloge su joj u produkciji feromona putem kojih održava jedinstvo u koloniji (sprječavanje radilica da naprave novu maticu i prevencija razvoja ovarija kod radilica) i da leže jaja- i to mnogo njih (preko 1.500 dnevno). Životni vijek je preko dvije godine. Samo jedna matica može biti prisutna u jednoj pčelinjoj zajednici.
Radilice predstavljaju najveći broj pčelinje zajednice. Sve su ženke i radilice mlađe od tri sedmice imaju funkcionalne jajnike te mogu producirati jaja ali nisu fertilne jer se nikada ne pare. Drugačijeg su izgleda od matice, manje su, kraćih abdomena i na prednjim nogama posjeduju košarice za polen. Životni vijek ovisi od sezone pa tako za vrijeme ljetnih mjeseci ili aktivne sezone žive oko 6 sedmica, dok za vrijeme zimskih mjeseci ili neaktivne sezone žive od 4 do 8 mjeseci. Pčele neaktivne sezone se često nazivaju ‘’debelim pčelama’’. Kako mlade radilice odrastaju i sazrijevaju, tako im se mijenja uloga koju obavljaju u zajednici. Tako tokom faze sazrijevanja ove pčele se nalaze u košnici i imaju sljedeće uloge:
• vođenje domaćinstva- domaćice (od 1 do 3 dana starosti),
• čišćenje- čistačice (od 3 do 16 dana starosti),
• njegovanje mladih pčela- njegovateljice ( od 4 do 12 dana starosti),
• briga od matici (od 7 do 12 dana starosti),
• preuzimanje nektara i polena od terenskih pčela (od 12 do 18 dana starosti),
• kontrola temperature košnice (od 12 do 18 dana starosti),
• gradnja saća- arhitektice (od 12 do 35 dana starosti),
• čuvanje košnice- čuvarice (od 18 do 21 dana starosti).
• izlazak iz košnice (od 22. do 42. dana starosti).
Izlaskom iz košnice ove pčele se nazivaju terenskim pčelama i uloga im je da donose nektar i polen u košnicu.
Trutovi su jedini mužjaci prisutni u košnici. Čine mali dio zajednice i jedina im je uloga da oplode maticu tokom ‘’svadbenog ‘’ leta. Ne posjeduju košarice za polen, nemaju žlijezda za lučenje voska i ne posjeduju bodlju.

Razvojni ciklus pčela odvija se u 4 faze: jaje, larva, lutka i odrasla pčela. Nakon polaganja jaja u čistu ćeliju saća tri dana je potrebno da prođe da bi se iz njega izlegla larva. Larva je bijele boje , brzo raste, imaju izražen apetit (do 1.300 obroka na dan). U početku se hrane matičnom mliječi, a potom mješavinom meda i polena (često se naziva pčelinji hljeb). Izuzetak predstavlja larva koja će postati matica, a koja se isključivo hrani matičnom mliječi. Petog dana radilice zatvaraju ćeliju sa poroznim poklopcem od voska. Nakon zatvaranja ćelije, larve oko svojih tijela formiraju čahuru. Stadij larve traje i za vrijeme dok je ćelija zatvorena. Dolazi do postepene formacije lutke koja ima oblik odrasle pčele. Nakon 12 dana progriza poklopac i izlazi iz komorice. Matice imaju ciklus razvoja koji traje 16 dana, radilice 21 dan, dok se trutovi razvijaju 24 dana. Matice: jaje (3 dana), larva (9 dana), lutka (4 dana). Radilica: jaje (3 dana), larva (10 dana), lutka (8 dana). Trut: jaje (3 dana), larva (14 dana) i lutka (7 dana).

Slika 1. Podjela pčelinjeg društva u košnici. Trut predstavlja jedine mužjake u košnici dok su radilice i matica ženskog spola (Izvor: https://www.researchgate.net/figure/Worker-Queen-and-Drone-of-the-European-honey-bee-5_fig2_309195367).

Komunikacija pčela na nivou košnice se odvija putem pokreta tijela (koreografija) i feromonima. Jedan od najfascinantnijih načina komunikacije predstavljaju pokreti tijela pčela putem kojih radilica otkriva ostalim pčelama izvor hrane (kružni i ples gibanja lijevo-desno). Kružni ples služi za oktrivanje izvora hrane u blizini košnice (10-80 metara), a ples gibanja služi za otkrivanje informacije u izvoru hrane koji se nalazi dalje od košnice.

Prema izvještajima Agencije za statistiku BiH u 2020. godinu u BiH je bilo 447 hiljada košnica pčela (254 hiljade u FBiH, 181 hiljada RS i 12 hiljada u BD).

Svjetska organizacija za zdravlje životinja (WHOAH ili prijašnji OIE) kao najznačajnija infektivna oboljenja pčela navodi: američku gnjiloću legla (B lista), europsku gnjiloću legla (B lista), nozemozu (B lista), varozu (B lista), etinozu, akarozu (B lista) i tropilelozu. Od značaja su i  gljivična oboljenja kao što su askosferoza (Ascosphaera apis), odnosno krečno ili vapneno leglo i aspergiloza (Aspergillus flavus, A. niger, A. fumigatus) ili kameno leglo. Aspergiloza je jedina, do sada poznata bolest pčela, koja ima zoonotski karakter.

Zdravstveni pregled pčela je fokusiran na faktore kolonije (populacija različitih kasti, veličina legla i njegov obrazac, prisustvo jaja, skladišta polena i meda), dok se manji značaj daje pretragi na individualnim pčelama (izuzetak su abnormalnosti tijela kao što su deformirana krila, ektoparaziti, neprirodna aktivnost pčela).

PČELINJI PROIZVODI

Pčelinji proizvodi predstavljaju važan izvor bioaktivnih komponenti sa značajnim biološkim efektom. Vršene su mnoge studije koje su pokazale antimikrobna, antioksidantna, antiinflamatorna, antitumorska, imunomodulatorna, hipotenzivna i antialergijska svojstva pčelinjih proizvoda. Dijele se u tri kategorije: (I) nastali sakupljenjem i procesima varenja, (II) pčelinji sekreti i (III) tijela i košnice.

I KATEGORIJA:
• Med: prirodni produkt nastao iz nektara. Sastoji se od karbohidrata (95-97%), proteina (0.5%), vitamina i minerala (0.04-0.2%). Identificirano je preko 300 različitih tipova meda. Treći je najkrivotvoreniji (patvoreniji) produkt u industriji hrane u svijetu, odmah iza mlijeka i ulja.
• Propolis (pčelinje ljepilo): mješavina smole (50%), voska (30%), esencijalnih ulja (10%), polena (5%) i ostalih organskih komponenti (5%). Pčele ga koriste u svrhu izgradnje košnice, tačnije za popunjavanje rupica između pukotina u košnici.
• Pčelinji polen (perga): polen je osnovna hrana za radilice u svrhu produkcije matične liječi ili direktna hrana larvama. Pčelinji polen je produkt sakupljanja zrna polena koji se aglutinira korištenjem pljuvačnih sekreta, nektara i/ili meda koji se skladišti u ćelijama košnice sve do upotrebe. Kolonija pčela može sakupiti 50-250 g polena na dan, odnosno 15-40 kg godišnje.
• Pčelinji hljeb: nastaje kada pčele sakupljeni polen pomiješaju sa pljuvačkom i medom te ga ostave u ćeliji koju zatvaraju. Usljed procesa fermentacije, nakon dvije sedmice dolazi do formiranja hljeba. Jedan je od najmanje istraženih pčelinjih produkata.
II KATEGORIJA:
• Matična mliječ: ‘’superhrana’’ koju produciraju njegovateljice kako bi hranile larve radilica tokom prva tri dana njihovog razvoja i tokom čitavog života maticu. Smatra se najvrjednijim proizvodom u prirodi.
• Vosak: produkt voštanih žlijezda radilica kojeg koriste za izgradnju košnice.
• Pčelinji otrov: produciraju ga radilice i sastoji se od mnogih aktivnih tvari od kojih su najznačajniji: (I) peptidi (melitin, apamin, peptid degranulacije mast ćelija), (II) enzimi (fisfolipaza A2 i hijaluronidaza) i (III) aminokiseline i ostale komponenete. Nekoliko studija je pokazalo na potencijal ovih komponenti u tretiranju oboljenja poput Parkinsonove bolesti, Alzheimer oboljenja i amiotrofične lateralne skleroze (ALS). Također ima određena antitumorska (rak jajnika i prostate) i antiviralna (HIV infekcija) svojstva.
III KATEGORIJA:
U treću kategoriju ubrajaju se ekološka tijela pčela i košnice kao što su larve, tijela odraslih pčela i stare košnice.
Konzumacija pupe medonosne pčele i njeno korištenje u terapeutske svrhe ima dugu historiju. 1200 pr.n.e u knjizi ”Erya” se bilježi konzumaciju pčela u svrhu tretiranja oboljenja. Pupa je bogata nutrijentima od kojih su najznačajniji: protein (46.21%), masti (26.09%), karbohidrati (20.34%), ukupni šećer (0.73%) i ostale komponente poput vitamina i minerala. Posjeduje antioksidantna, hipoglikemična, antiinflamatorna i antidepresivna svojstva

Izvori:

  1. Blackiston H. 2009. Beekeeping For Dummies®. Second Edition. Wiley.
  2. Bhokray K. 2016. Artificial Bee Colony Optimization. doi: 10.13140/RG.2.2.22854.06720;
  3. Giampieri F, Quiles JF, Cianciosi D, Forbes-Hernández TY, Orantes-Bermejo FJ, Alvarez-Suarez JM, and Battino M. 2022. Bee Products: An Emblematic Example of Underutilized Sources of Bioactive Compounds. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 6833-6848. doi: 10.1021/acs.jafc.1c05822
  4. Luo X, Yating D, Chen G, Xueli Z, Haile M. 2021. Processing Technologies for Bee Products: An Overview of Recent Developments and Perspectives. Front. Nutr., Sec. Nutrition and Food Science Technology. doi: https://doi.org/10.3389/fnut.2021.727181
  5. Kane TR, Cynthia MF. 2021. Honey bee medicine for the veterinary practitioner. Wiley-Blackwell.
  6. Wehbe R, Frangieh J, Rima M, El Obeid D, Sabatier JM, Fajloun Z. 2019. Bee Venom: Overview of Main Compounds and Bioactivities for Therapeutic Interests. Molecules, 24 (16). doi: 10.3390/molecules24162997.
  7. Zheng Y. 2019. Electrochemical determination of antioxidant activity of different bee products. Int J Electrochem Sci., 14:3663–72. doi: 10.20964/2019.04.09
  8. European Parliament. 2016. Protecting bees and fighting fake honey imports in Europe;
  9. Agricultural and food engineering technical report. Honey bee diseases and pests: a practical guide. FAO.